سلام

هفته وقف هستيم

بياييد همه واقف باشيم

اگر دوتا كتاب قرآن داريد ،مي تونيد يه كتاب قرآن منزلتان را وقف مسجد محله تان كنيد.

كمترين كار ومنحصر به فرد ترين كاري كه مي توانيم بكنيد

پس بسم الله...

وقف سنت ‏حسنه‏اى است كه از ديرباز به اشكال گوناگون در تاريخ  بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسيرى روشن، منطقى، هدفدار، مترقى و دقيق نهاده است.

در اين مقاله تلاش كرده ايم كه به معني وقف، انواع و اهداف آن و وقف در قرآن و سنت بپردازيم.

تعريف وقف

وقف در لغت ‏به معناى ايستادن، ماندن و آرام گرفتن است. (1) و در اصطلاح فقهى، نگهداشتن و حبس كردن عين ملك است و مصرف كردن منافع آن در راه خدا. برخى از فقها گويند وقفحبس عين است ‏بر ملك خداي تعالى.

مرحوم محقق حلى در شرايع مى‏نويسد: «وقف عقدى است كه ثمره آن حبس اصل و تسبيل منافع است (تسبيل منافع يعنى صرف كردن مال در جهتى كه واقف تعيين كرده است).» (2)

مرحوم شيخ طوسى در مبسوط مى‏گويد: تسبيل يعنى در راه خدا قرار دادن، و دليلشان اين سخن نبى اكرم ‏صلى الله عليه وآله است كه فرمود: «حبس الاصل و سبل المنفعة‏»؛ اصل را حبس كن و منافعش را در راه خدا آزاد نما.(3)

مذاهب ديگر اسلامى براى وقف تعاريف مختلفى دارند و فقهاى هر مذهب وقف را آن گونه تعريف كرده‏اند كه بيانگر ديدگاه آنان نسبت ‏به مالكيت وقف باشد. گروهى وقف را جايز و گروهى آن را لازم دانسته‏اند.

علماى مذهب شافعى مى‏گويند: وقف عبارتست از حبس مال كه انتفاع از آن با بقاى عين مال ممكن باشد. وقف در اصل مال ممنوع و مقطوع مى‏گردد و منافع وقف به قصد قربت هزينه مى‏شود. (4)

در فقه گفته مى‏شود: وقف عبارتست از حبس عين مال بر ملك واقف و صدقه دادن منافع آن. (5) در اين تعريف ابوحنيفه وقف را مانند عاريه جايز مى‏داند و لذا استعمال لغت ‏حبس در اين تعريف داراى اشكال است. (6)

ابن عرفه از علماى مذهب مالكى گفته است: وقف عبارتست از اعطاى منفعت (و نه ذات آن)، به خلاف هبه كه واهب عين موهوبه را مى‏بخشد. (7)

در فقه حنبلى وقف چنين تعريف شده است: «الوقف هو تحبيس الاصل و تسبيل الثمرة‏»؛ وقف حبس اصل و تسبيل منافع است. (8)

اهداف وقف

وقفبه لحاظ مصالح عمومى از ديرباز موارد استفاده متنوع و گوناگون داشته و رايج ترين موارد مصرف آن عبارتست از:

1- تعليم و تعلم رايگان.(احداث مدارس و تهيه امكانات تحصيل براى جويندگان علم و دانش)

2- زاويه‏ها: مراكزى بوده‏اند كه براى تحصيل علم، عبادت و خدمت رايگان به وجود آمده و مانند سفره‏اى رنگين در اختيار عموم بوده‏اند. (9)

3- تهيه آب و آبيارى اراضى كشاورزى و مانند آن.

4- تاسيس كاروانسراها در مسير كاروانها و قافله‏ها.

5- مواردى از قبيل معالجه و درمان بيماران، كمك به زوار و مسافران، همدردى با فقرا و مستمندان.

اقسام وقف

وقفبه اعتبارهاى مختلف به انواع و اقسامى تقسيم مى‏شود و از آن جمله:

منقطع الاول، منقطع الوسط، منقطع الآخر. با اين توضيح كه انقطاع ممكن است ناشى از جعل شارع و يا ناشى از جعل واقف باشد.

وقف به اعتبار قصد واقف.

ممكن است تمليك منافع بر موقوف عليه مقصود باشد (10) و يا صرف آن در موقوف عليه، و در صورت دوم ممكن است منظور صرف شخص منافع باشد و يا اعم از آن و بدلش.وقف به اعتبار موقوف عليه به عام و خاصتقسيم مى‏شود:

وقف عام

وقفى است كه مخصوص دسته و طبقه خاص نيست مانند وقف بر فقراء، روضه ‏خوانى و اطعام، وقف بر طلاب علوم دينى و مساجد و غيره.وقف خاص وقفى است كه مخصوص دسته‏اى خاص باشد مانند وقفبر اولاد و ذريه شخص و غيره.

به بيان ديگر وقف عام وقفى است كه براى انتفاع كل مردم قرار داده شده است و وقف خاص حق انتفاع را براى گروهى خاص در نظر دارد. (11)

از جمله تقسيمات ديگر وقف، وقف انتفاع و وقف منفعت

است.دروقف انتفاع نظر واقف از وقف تحصيل درآمد مادى نيست مانند احداث و وقفمسجد در زمين ملكى خود يا زمين موات.

دروقف منفعت همان ‏طور كه در «وقف به اعتبار قصد واقف‏» گفتيم نظر واقف تحصيل درآمد و مصرف درآمد در موارد مورد نظر واقف است مانند وقف ملكى براى حفظ و اداره مدرسه و غير آن مثل روضه ‏خوانى و اطعام. (12)

شرايط وقف

علامه حلى در شرايع الاسلام چهار شرط  براى صحت وقفرا لازم دانسته است:

1- دوام؛ يعنى وقف بايد ابدى باشد نه موقت. (موقت ‏حبس است)

2- تنجيز؛ يعنى وقف معلق و مشروط نباشد. (قطعى و محكم باشد)

3- به تصرف دادن؛ يعنى مسلط كردن موقوف عليهم يا متولى يا حاكم بر موقوفه و برداشتن تسلط خود از آن.

4- از خود بيرون كردن؛ يعنى بر خود وقف نكردن. (13)

اكثر علما از جمله مرحوم شيخ طوسى (14) و صاحب جواهر (15) و حضرت امام خمينى(ره) (16) شرايط چهارگانه فوق را در جهت وقف لازم مى‏دانند.

قلمرو و منابع وقف

وقف از نظر قرآن

بايد گفت وقف از مختصات نظام حقوقى و اقتصادى اسلام است. وقف در اسلام داراى ويژگيهايى است، پيش از هر مطلبى نگاهى به منابع اربعه مى‏اندازيم و به عنوان تيمن و تبرك بحث را از قرآن كريم آغاز مى‏كنيم.

قرآن مجيد اصيل ترين منبع معارف و حقوق اسلامى است، لذا براى دستيابى به اصل و ريشه هر مطلبى پيش از هر منبعى بايد به قرآن مراجعه كنيم.

درباره عطاياى منجزه مانند وقف و سكنى و صدقه و هبه و غير اينها در قرآن مجيد آياتى مخصوص به اين امور نيست ليكن آنچه عموما بر فعل خيرات و تحريض به آنها دلالت دارد دال بر اين امور نيز هست. راوندى و معاصران او از آن جمله سه آيه(آل عمران، آيه 92/ مزمل، آيه 20/ بقره، آيه‏177) را در اينجا آورده‏اند. (17) ولى مى‏توان از باب اولويت‏ به آيات مربوط به انفاق و احسان( بقره، آيات 260-261،263 -266). و قرض‏الحسنه و تعاون و صدقه، به جواز و بلكه به رجحان و استحباب وقف استدلال كرد. علاوه بر اينها آيه‏46 سوره كهف و آيه‏76 سوره مريم دلالت روشنترى بر جواز و رجحان وقف دارند.

وقف عملى است صالح و باقى، و مصداق روشنى است از تعاون و تعاضد، و انفاقى است عارى از منت، و احسانى است ‏خالى از اذيت و بدور از تحقير شخصيت ديگران، و تصدقى است دايمى و مستمر و بدون ريا، و وامى است ‏بدون اضطراب و تكاثر(تكاثر، آيات 1 و2) و بروز اختلافات فاحش طبقاتى به صورتى معقول مبارزه مى‏شود، و برگ سبزى است كه به گور فرستاده مى‏شود. (مزمل، آيه20) و سرانجام عاملى است كه نام واقف را نيز جاودان مى‏سازد و وى را به نوعى خلود و بقا مى‏رساند.

وقف از نظر سنت

دومين منبع وقفسنت است. و سنت ‏به قول، فعل و تقرير پيامبراكرم ‏صلى الله عليه وآله و جاى ديگر، به قول، فعل و تقرير شخص پيامبرصلى الله عليه وآله و ائمه عليهم‏السلام و يا اصحاب تعريف شده است.

واقدى در كتاب مغازى، نقل مى‏كند كه اراضى مخيرق را به موجب وصيتى در اختيار حضرت محمد صلى الله عليه وآله گذاشته بودند و حضرت آنها را وقف فرمودند.

در روايتى منقول از حضرت امام جعفرصادق‏ عليه‏السلام، حيطان هفتگانه حضرت رسول اكرم ‏صلى الله عليه وآله بوده‏اند كه بعد از رحلت آن حضرت در اختيار حضرت فاطمه ‏عليهاالسلام بود كه بعدها دعوايى در مورد آنها مطرح شد و حضرت على‏عليه‏السلام بر وقفيت آنها شهادت دادند و حضرت فاطمه‏ عليهاالسلام نيز آنها را موقوفه معرفى فرمود. (18)

گروه كثيرى از ياران پيامبرصلى الله عليه وآله در حال حيات حضرتش و با تاييد آن حضرت هر كدام مالى يا اموالى را وقف كردند چنان كه گروهى هم بعد از وفات پيامبرصلى الله عليه وآله اقدام به وقف نمودند. عوايد اين اوقاف مطابق نيت واقف خرج مى‏شد و به دست ‏خود واقف يا كسى كه از طرف او تعيين مى‏گرديد اداره مى‏شد. (19)

اين روش خداپسندانه ادامه يافت و اصحاب و تابعين يكى بعد از ديگرى براى تاسى به سنت نبوى و جلب رضاى الهى، مالى را در راه خدا و يا براى اقربا و ذريه وقف مى‏كردند.

متاسفانه اين سنت و سيره مرضيه بعدها تغيير ماهيت ‏يافت و وقف در دست‏ برخى، وسيله محروم ساختن بعضى از ورثه از ارث و يا فرار از ماليات و امثال آن قرار گرفت. (20)

وقف از نظر اجماع و عقل

در فقه اماميه نگارنده به قولى برخورد نكرده است كه وقف را مشروع و حتى ممدوح نداند، (21) و لذا بدون ترديد مى‏توان گفت كه اكثريت قريب به اتفاق فقهاى ساير مذاهب اسلامى نيز، موافق قول اماميه‏اند تنها از ابوحنيفه و زفربن هذين بن قيس عنبرى بصرى و ابوهذيل، از بزرگان اصحاب ابوحنيفه، مخالفتى نقل شده و در يكى از اقوال نيز جواز وقفبه اسلحه و چارپا اختصاص يافته است.

عموم اهل كوفه و شريح قاضى هم از ابوحنيفه پيروى كرده‏اند، گويا ابوحنيفه نهاد وقف را مستقل از نهاد وصيت نمى‏دانسته و يا عقيده داشته كه صيغه وقف قادر به ازاله مالكيت مالك نيست، و يا اصلا وقف را منافى با حقوق ورثه مى‏دانسته است.

وقف در جوامع ديگر

اعمال و عقودى شبيه وقف در تمام اجتماعات بشرى وجود داشته است. وجود انواع معابد در اجتماعات مختلف و تخصيص اموال و املاك به معابد، حكايت از نوعى وقفمى‏كند. مؤسسه‏هاى خيريه فراوانى در سراسر جهان به وجود آمده و املاك و اموالى بر آنها تخصيص يافته و فروش و انتقال آن املاك و اشياء نيز منع شده است.

هنگام فتح شوش در بقعه دانيال پيامبرعليه‏السلام سندى به دست آمده كه نشان مى‏داد به منظور پرداخت وامهاى بدون ربح نيز اختصاص يافته بود. خليفه دستور داد آن گنج ‏به بيت‏المال منتقل شود و طبق مفاد مندرج در آن سند عمل شود. (22)

در ميان اعراب حجاز افرادى بودند كه تحت‏ شرايطى خاص تعدادى از چهارپايان و حتى گاهى فرزند خود را در مقام وفاى به نذر در پاى بتها قربانى مى‏كردند و گوشت گوسفند و يا شتر قربانى شده را ميان مردم و به ويژه مستمندان تقسيم مى‏كردند. (23)

زن عمران حمل خود را نذر كرد (آل عمران، آيه‏53) و مريم در مقام وفاى به نذر صمت‏ خود، حاضر به پاسخ نشد.(مريم، آيه‏26) و قوم صالح، ناقه او را كه شايد موقوفه بود پى كردند. (شمس، آيه‏13)

در كشورهاى اروپايى، وقف به معنايى كه در قوانين ما وجود دارد به چشم نمى‏خورد، ولى فكر ايجاد سازمانى كه دارايى آن به هدفهاى خير و عام المنفعه اختصاص يابد از ديرباز وجود داشته و هم اكنون نيز بنيادهاى خيريه در غالب كشورها، سهم بزرگى در امور اجتماعى و سياسى و اقتصادى برعهده دارند، مانند بنياد نوبل در سوئد و فورد و راكفلر در امريكا. (24)

نگارنده بر آن نيست كه موارد فوق‏الذكر و همانند آن تحت عنوان وقف قرار گيرد. زيرا هر كار خيرى وقف نيست (و رابطه آن با خدمات عام‏المنفعه عموم و خصوص مطلق و به تعبيرى ديگر عموم و خصوص من وجه است) گو اين كه روح وقف در برخى از آنان به چشم مى‏خورد.

پى‏نوشت ها:

1- فرهنگ عميد، كلمه وقف، چاپ سوم، ص 1100.

2- شرايع ‏الاسلام، ج 1، چاپ چهارم، ص‏343.

3- المبسوط، ج‏3، ص‏286.

4- احكام وقف در شريعت اسلام، ج‏1، ص‏67.

5- اين تعريف را مرغينانى مؤلف الهداية به ابوحنيفه منسوب و از او نقل قول كرده است (احكام وقف، ج، ص 71).

6- احكام وقف در شريعت اسلام، ج‏1، صص 70 و 71.

7- همان، ص‏75.

8- همان، به نقل از ابن قدامه مقدس، ج‏1، ص‏79.

9- سفرنامه ابن بطوطه پر از ذكر اين مراكز است و به عنوان مثال در ج‏1، ص‏60 آمده است: «مزار ابويعقوب زاويه‏اى براى اطعام مسافرين دارد كه مى‏گويند وقف آن از طرف سلطان صلاح‏الدين بوده است‏».

10- در فرض قصد تمليك احدى از موقوف عليهم مى‏تواند سهم خود را معاوضه نمايد و سهم او به ورثه منتقل مى‏شود و در حد نصاب زكات بر آن تعلق مى‏گيرد. (به كتاب وقف در منهاج الصالحين، م‏2، رجوع شود.)

11- مقدمه‏اى بر فرهنگ وقف، مساله 8، ص‏94/ و مساله 34، ص‏100.

12- همان، ص‏49 و50.

13- شرايع الاسلام، ج‏1، چاپ چهارم، ص‏350.

14- المبسوط، ج‏3، صص 292 - 301.

15- جواهرالكلام، شيخ محمد حسن نجفى، ج‏28، چاپ ششم، ص‏51.

16- تحريرالوسيله، ج‏3، شرايط وقف.

17- ادوار فقه، محمود شهابى، بخش وقف، ص 151.

18- به وسايل كتاب الوقوف، باب 10، حديث 1 و 2 رجوع شود.

19- احكام وقف در شريعت اسلام، ص 45-52.

20- همان.

21- فرهنگ وقف، ابوسعيد سلمان، ص‏15.

22- كتاب تاريخچه اوقاف اصفهان، ص 374.

23- احكام وقف، ج‏1، صص 21 -23 (مقدمه)/ اسلام و جاهليت از ص‏276 به بعد.

24- حقوق مدنى ايران، ناصر كاتوزيان، ص 492.

بحث تطبيقي شرط بيع وقف

مقدمه

از جمله مطالب شايسته و قابل بحث و تحقيق درباره‏ي وقف، صحت و يا بطلان شرط فروش وقف از سوي واقف است. در اين مسأله پرسشهاي گوناگوني مطرح است:
1 - آيا در اين مسأله تفاوتي در اينكه وقف را عقد بدانيم و يا ايقاع، هست يا نه؟
2 - آيا فرقي در اينكه ثمن مبيع (موقوفه‏ي فروخته شده) صرف يك طبقه از موقوف عليهم شود و يا صرف تمام طبقات، هست يا نه؟
3 - آيا چگونگي شرط مثل شرط فعل و يا شرط نتيجه، در حكم مسأله تأثير دارد يا نه؟
4 - آيا ميان مبناي تعلق وقف بر عين و يا ماليت تفاوتي هست يا نه؟
5 - آيا فرقي ميان وقف منقطع الآخر و وقف دائمي هست يا نه؟
6 - آيا در اينكه وقف ملك موقوف عليهم است و يا مال بي مالك است و يا ملك خداست، فرقي هست يا نه؟

پيشينه‏ي بحث

از جمله مطالب لازم و مفيد در هر مسأله علمي بررسي تاريخ و زمان پديدار شدن، تطور و رشد آن است. ارزش اين مطالب در مباحث علمي و فقهي دو چندان است؛ زيرا از ميان منابع چهارگانه (كتاب، سنت، اجماع و عقل)، سنت (قول، فعل و تقرير معصوم (ع) مهمترين نقش را ايفا مي‏كند و از سوي ديگر، چون فقهاي صدر اول، زمان حياتشان نزديك به روزگار ائمه (ع) بوده، كلمات و نظرات آنان از سرچشمه زلال سنت بيشتر سيراب شده است تا فقهاي پس از آنها؛ بدين جهت برخي از فقها - چون مرحوم آيت الله بروجردي - در عصر حاضر بر اين باور بوده‏اند كه بايد با سخنان فقهاي صدر اول همچون احاديث منقول از ائمه (ع) عمل كرد.
بنابراين بررسي تاريخي اين بحث كه آيا شرط بيع وقف از سوي واقف به هنگام وقف صحيح است يا نه بسيار ضرورت دارد. از اين رو نظرات فقيهان صدر اول كه معترض مسأله شده‏اند، به اختصار نقل مي‏شود.

اوقاف در تاريخ و آثار آن در اقتصاد نوين اسلامي

مقدمه

Awqaf in history and ist implications for modern Islamic Economies Islamic Economies Studies، vol. No، 1، November 1998.
نشريه‏ي مطالعات اقتصاد اسلامي، دوره‏ي 6، شماره‏ي 1، نوامبر 1998 م
Murat Cizakca استاد اقتصاد دپارتمان اقتصاد دانشگاه بغازچي استامبول در تركيه
«اين مقاله قصد دارد رابطه‏ي نظام تاريخي اوقاف با اقتصادهاي نوين اسلامي را تحليل كند. بحث اصلي بر اين حقيقت استوار است كه نظام اوقاف در طول تاريخ اسلامي، خدمات مهمي - بدون هيچ گونه هزينه براي دولت - ارائه كرده است؛ از اين رو نوسازي موفق اين نظام، باعث كاهش قابل ملاحظه‏ي هزينه‏ي دولت، كوچك‏تر شدن دولت، كاهش سودهاي ربوي و حذف ربا خواهد شد. تا آن جا كه به نوسازي اين نظام مربوط مي‏شود، شاهد تاريخي نشان مي‏دهد كه توانايي واقعي، در اوقاف پول نهفته است. در اين جا پيشنهاد مي‏شود كه دو سازمان قدرتمند اسلامي يعني اوقاف پول و مضاربه بايد با هم تركيب شود. بعد نتيجه گرفته مي‏شود كه اين تركيب بايد در چارچوب بانك‏هاي اسلامي جاي گرفته؛ سپس در حد مطلوب، جانشين اوراق بهادار اين بانك‏ها شود و نسبت مضاربه به مرابحه افزايش يابد».
بنيادهاي خيريه در جهان اسلام به صورت اوقاف، بنياد يا حبس شناخته مي‏شوند. دو واژه‏ي اخير در ايران و شمال افريقا به كار مي‏رود و واژه‏ي اول با تنوعي كه دارد، در بقيه‏ي كشورهاي اسلامي استفاده مي‏شود. كلمه‏ي وقف و جمع آن اوقاف، از كلمه‏ي عربي «وقف» نشأت مي‏گيرد كه به معناي متوقف كردن و راكد نگهداشتن چيزي است. معناي دوم آن هم بنيادهاي خيريه است.
اين سازمان هر طور كه تعريف شود، به سبب اين كه مال شخصي و منافع آن براي هميشه جهت امور خيريه واگذار مي‏شود، از توفيق‏هاي بزرگ تمدن اسلامي است. قرن‏ها كارهاي برجسته‏ي معماري و خدمات حياتي مهم به مردم در سرتاسر جهان اسلامي از طريق نطام اوقاف هزينه، يا تقويت شده است. ترميم پذيري اين نظام به واقع قابل توجه است. اين نظام نشان داده كه وقف‏هاي بسياري بيش از پانصد سال و برخي از آن ها بيش از هزار سال پابرجا مانده‏اند. (1)
اوقاف با وجود توفيق‏هاي قاطعش، تاريخي پر تلاطم داشته است. قرن‏ها، سرنوشت اين مؤسسه به شدت با سرنوشت دولت‏هايي كه اين اوقاف در آن‏ها ايجاد شدند، گره مي‏خورد؛ در نتيجه، فراز و نشيب‏هاي بسياري داشت. اوقاف اغلب پس از تأسيس و رشد با افول و بي‏توجهي و سپس با پيدايش دولت جديد بار ديگر با نوسازي و كاميابي همراه بود. با اين حال، اوقاف در هيچ كجاي تاريخ پرنشيب و فرازش، شكست عمدي و جهاني را كه در قرون 19 و 20 متحمل شده بود و عامل آن هم البته امپرياليسم غربي بود، تجربه نكرد و بزرگ‏ترين شكستي كه از سوي قدرت‏هاي بزرگ متوجه اوقاف شد، نه در منطقه مستعمره نشين، بلكه در منطقه‏ي غير مستعمره يعني تركيه بود. در اين جا توجه خود را به مسائل اقتصادي متمركز مي‏سازيم.

دبير اجرايي كنگره ملي وقف، حماسه اقتصادي و سبك زندگي اسلامي با اشاره به آغاز مراحل داوري مقالات ارسال شده به اين كنگره گفت: مقالات طي دو مرحله به دبيرخانه ارسال شده است؛ مرحله نخست تا پايان آبان ماه اعلام شده بود و مرحله دوم پس از تمديد كه تا 30 آذر ماه در نظر گرفته شده است. بنا بر نظر كميته علمي مقالاتي كه تا آخر وقت روز 30 آذر ‌ماه، به دبيرخانه از طريق سامانه ارسال گردد، قابل بررسي است.

وي ادامه داد: مراحل اوليه داوري از مقالاتي كه در مرحله نخست به دست ما رسيده بود، آغاز شده است. در اين مرحله مقالات از نظر موضوعي و ارتباط با كنگره مورد بررسي قرار مي‌گيرد؛ چرا كه تجربه نشان داده است بسياري از آثاري كه به دبيرخانه مي‌رسد، از نظر موضوعي متفاوت است. در مرحله بعد داوري مقالات توسط دو داور كه از اساتيد دانشگاهي و حوزوي متخصص در موضوع هستند، مورد ارزيابي علمي قرار خواهد گرفت. نتايج داوري ها به تدريج به نويسندگان ارسال خواهد شد.

دبير اجرايي كنگره ملي وقف، حماسه اقتصادي و سبك زندگي اسلامي يادآور شد: مقالاتي كه تا آخرين مرجله داوري داراي بالاترين كيفيت از نظر محتوايي باشند، در مجموعه مقالات كنگره به چاپ خواهند رسيد و به ساير مقالات ارسالي كه توسط داوران محترم پذيرفته شده باشند، گواهي ارائه مقاله در كنگره ملي اعطا خواهد شد و در نهايت اسامي نفرات برگزيده در روز اختتاميه اعلام و از ايشان تقدير به عمل خواهد آمد.